انسان از آغاز آفرینش رابطه جدانشدنی با طبیعت اطراف خود ایجاد کرد. او در این رابطه نه تنها نیاز اساسی و اولیه خود را به وسیله طبیعت برطرف کرد، بلکه به مرور زمان برای نیازهای پیشرفته تر خود از جمله میل به زیبایی نیز از طبیعت بهره گرفت. یکی از اشیایی که همواره انسان با مهارت‌های مختلف از آن برای زیباتر کردن محیط زندگی خود بهره برده چوب است. انسان با پرداخت، کنده کاری و نقاشی کردن روی چوب از آن برای آراستن زندگی خود استفاده می‌کند. از جمله هنرهایی که انسان با چوب ابداع کرده است هنر زیبای خاتم کاری است که به نوعی مذاکره کردن اشیا با موزاییک‌های ساخته شده از چوب و استخوان است.

خاتم کاری چیست و چگونه تولید می شود؟

این هنر به نوعی شکل دیگری از معرق کاری می‌باشد که هنرمند با صبر و حوصله فراوان چوب درختان و استخوان حیوانات را به وسیله سوهان‌های مختلف به اشکال دقیق هندسی تبدیل می‌کند و سپس سطح‌های چوبی و دیگر محصولات را تزیین می‌کنند.

طراحی یک شی خاتم کاری شده کاری طولانی و مفصل است. بعضی اوقات هنرمند هر دو سانتی متر مربعی از اثر هنری خود را با بیش از ۴۰۰ قطعه خاتم تزئین می‌کند.

میله‌های نازک از چوب‌های مختلف رنگی، عاج استخوان، برنج، نقره و … را به صورت دسته‌های بلندی که می‌توانند دارای مقطع گرد مستطیل یا چند ضلعی باشند به هم می‌چسبانند و سپس دسته‌ها را به برش‌های نازک تبدیل می‌کنند و با قرار دادن این برش‌ها کنار هم الگوهای هندسی منظمی را ایجاد می‌کنند.

تزئینات درب مکان‌های مقدس و قبور متبرکه که در شهرهای مذهبی ایران از جمله مشهد موجود می‌باشد از جمله آثاری هستند که به این هنر زیبا مزین شده اند. از اتاق‌هایی که با منبت کاری تزئین شده اند می‌توان کاخ سعد آباد و کاخ مرمر در شمال تهران را نام برد.

تاریخچه خاتم کاری

هیچ مدرکی برای تعیین تاریخ دقیق خاتم کاری یا اینکه چه قومی برای اولین بار از این هنر استفاده کردند وجود ندارد. آنچه درباره این هنر و تاریخ پیدایش آن گفته می‌شود معمولاً با افسانه و داستان‌سرایی همراه است.

برای مثال برخی اساتید عقیده دارند این هنر یکی از معجزات حضرت ابراهیم است. از قدیمی ترین آثار و نمونه‌های تاریخی یافت شده که با هنر خاتم کاری مزین شده‌اند می‌توان به منبر خاتم کاری مسجد عتیق شیراز که دارای هزار سال سابقه تاریخی است، اشاره کرد.

در واقع قدیمی‌ترین آثار یافت شده منبت کاری در شهر شیراز است که البته این هنر در دوره صفویه اوج و رونقی تازه گرفت و هنرمندان شیرازی برای کار به شهر اصفهان رفتند و به بازسازی و ترمیم یا تزیین ساختمان‌ها و اماکن متبرکه و مقدس مشغول شدند.

در دوره قاجاریه به علت توجه کمتر پادشاهان، این هنر هم مانند بقیه هنرها از رونق افتاد و بعدها در سال ۱۳۰۷ و دوره پهلوی با تاسیس مدرسه صنایع مستظرفه توسط کمال الملک این هنر در کنار دیگر هنر‌های دستی کشور رونقی دوباره گرفت.

بعد از انقلاب اسلامی سمت و سوی طرح‌های خاتم کاری از طرح‌های غربی سمت و سوی اسلامی و سنتی گرفته است و این هنر با وابستگی به وزارت فرهنگ و آموزش عالی همچنان ادامه یافت. امروز شهر اصفهان و شیراز از مراکز اصلی خاتم کاری در ایران هستند.

قدیمی ترین آثار هنری خاتم کاری شده باقی مانده:

• صندوق مرقد موسی بن جعفر و امام جواد در کاظمین مربوط به دوران شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۶هجری قمری ساخته شده توسط استاد محمد جمعه.
• صندوق مرقد امام حسن عسکری در سامره و صندوق مرقد امام علی النقی مربوط به همان دور و استاد.
• صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر مهدی موعود که در همان دوره ساخته و نصب شده است.
• اثر زیبا و نفیس درب ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان چندین بار توسط استادان این هنر ترمیم و مرمت شده است.
• درب خاتم امام زاده شاه رضا در قمشه (شهرضا) مربوط به زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی.
• صندوق خاتم مرقد علی ساخته شده در زمان کریم خان زند و نصب آن در زمان لطفعلی خان زند.
• صندوق خاتم مرقد سید الشهدا و ابوالفضل در کربلا.
• صندوق مقبره زینب در شام.

درخاتم کاری از انواع چوب از جمله آبنوس، فوفل، عناب، نارنج، گردو و استخوان‌های شتر و اسب و عاج فیل و همچنین فلزهایی نظیر برنج آلومینیوم و نقره استفاده می‌کنند. وسایل و ابزار خاتم کاری نیز شامل انواع سوهان، رنده، خط‌کش، مقار و چسب‌های مخصوص می‌باشد.

از برجسته‌ترین هنرمندان در این هنر استاد محمد باقر حکیم الهی است. وی هنر خاتم را در جوانی در شیراز نزد استاد صالح خاتمی یاد گرفت و سپس آن را به برادر کوچک خود اسدالله حکیم‌الهی انتقال داد.

در دهه سی قرن ۱۴ شمسی ایشان به شهر تهران مهاجرت کرده و تا پایان زندگانی خویش در آنجا زندگی کرد. ایشان در طول زندگی خود آثار زیادی از جمله قاب‌های کوچک، جعبه‌های جواهرات و وسایل بزرگ تر نظیر لوسترهای بزرگ و میزهای قهوه خلق کرد. مجموعه آثار وی عمدتاً در مجموعه‌های خصوصی در سراسر جهان یا موزه‌های ایران نگهداری می‌شود.

مراحل ساخت محصولات خاتم کاری

خاتم کاری هنری است که دارای چندین مرحله می‌باشد. در هر کدام از این مراحل هنرمند نیاز به دقت و صبر دارد تا نتیجه نهایی دارای کیفیت مرغوب شود.

در مرحله اول نیاز است که هنرمند نقشه تهیه کند که محل قرار گرفتن خاتم‌ها‌ها کنار هم را نشان دهد.

در مرحله دوم تهیه کردن ابزار و مواد اولیه بر اساس نوع طرح می‌باشد.

در مرحله سوم که اصطلاحاً پیچیدن خاتم‌ها می‌باشد، منظور همان کنار هم قرار دادن استخوان‌ها و چوب‌ها است. به صورتی که از کنار هم قرار گرفتن آنها طرح و گل نهایی که برای کار در نظر گرفته شده است به دست آید.

زیبایی یک خاتم در توازن و تقارن اشکال هندسی است به گونه‌ای که همه زاویه‌ها با هم هماهنگ باشد. بر این اساس هر چه خطوط و اشکال در خاتم منظم تر باشد ارزش هنری اثر بالاتر است.

در مرحله چهارم قطعات کنار هم چیده و برش داده می‌شوند و پرس شده و سپس به روی سطح مورد نظر چسبانده می‌شوند. در انتهای کار اثر را جلا می‌دهند.

معمولاً برای ماندگاری صنایع دستی و براق شدن و نرم شدن و جلادهی کار از روغن استفاده می‌کنند. در گذشته بیشتر روغن کاج استفاده می‌شد. به مرور زمان روغن هاویلوکس و امروزه با پیشرفت تکنولوژی اپل استر استفاده می‌شود.

در زمان‌های گذشته تنها رنگی که خاتم کاران به اثر می‌افزودند رنگ سبز بود که به روش زنگاری تهیه می‌شد. اما امروزه با نایاب شدن چوب‌های عناب، فوفل و.. هنرمندان برای رنگ‌های مختلف که به چوب آن دسترسی ندارند از رنگ افزوده بهره می‌گیرند.

مواد اولیه خاتم کاری

در ذیل توضیح مختصری راجع به مواد اولیه خاتم کاری داده شده است.

انواع چوب مورد استفاده در تولید خاتم

آبنوس

یکی از قدیمی ترین و گرانقیمت ترین انواع چوب است که اکثرا از هندوستان تهیه می‌شود. این چوب رنگی سیاه دارد و در طرح‌های سیاه خاتم از آن استفاده می‌شود ولی امروزه به علت گران بودن و مشکلات حمل و نقل و کمیاب شدن آن استفاده آن در خاتم کاری نایاب است.

فوفل

این چوب هم مانند آبنوس برای رنگ سیاه و قهوه‌ای تیره به کار می‌رود که البته این چوب هم از هندوستان تهیه می‌شود. بعد از اینکه آبنوس کمیاب شد و به تدریج چوب فوفل جایگزین آن شد به مرور این چوب هم کمیاب شد. به نحوی که امروزه برای به دست آوردن آن خاتم سازان از میزها و وسایل چوبی قدیمی که با این چوب ساخته شده است استفاده می‌کنند.

گردو

چوب گردو هم به علت استحکام و در دسترس بودن آن کاربرد فراوانی در خاتم کاری دارد به نحوی که امروزه تقریبا جایگزین دو مورد قبلی شده است. البته چوب گردو با رنگ‌های شیمیایی به رنگ سیاه در می‌آید.

بقم

جایگاه این چوب هم کشور هندوستان است. هم دارای استحکام است و هم رنگی قرمز طبیعی دارد. امروزه این چوب کمیاب و گران قیمت است.

عناب

به علت کمیابی و گرانی چوب بقم عناب جایگزین آن شده است که در کشور ایران هم چوب این درخت وجود دارد. عناب را با رنگ‌های شیمیایی به رنگ قرمز در می‌آورند.

نارنج

این چوب به رنگ قهوه‌ای روشن است که با رنگ‌های شیمیایی می‌توان از آن در طرح‌های دارای رنگ زرد قرمز و سیاه نیز استفاده کرد

افرا

رنگ طبیعی افرا قهوه‌ای است که با رنگ‌های شیمیایی به رنگ‌های قرمز یا زرد هم درمی آید. این درخت در نواحی جنگلی بخصوص شمال ایران فراوان است.

تبریزی

چوب تبریزی دارای بافتی نرم و قابلیت انعطاف پذیری بالا می‌باشد. رنگ آن سفید است و از این رو از آن به عنوان آستر استفاده می‌شود.

انواع استخوان هایی که در خاتم کاری استفاده می‌شود

عاج

عاج رنگ سفید دارد. امروزه عاج طبیعی گران قیمت است و از این رو از سایر جایگزین‌ها از جمله عاج مصنوعی به جای آن استفاده می‌شود.

شتر

استخوان شتر علاوه بر استحکام و رنگ‌پذیری، رنگ سفید طبیعی و قابلیت چکش خوری در دسترس نیز می‌باشد و از این رو در خاتم کاری از آن به وفور استفاده می‌شود.

اسب

خاصیت رنگ پذیری استخوان اسب بیشتر از استخوان شتر است.

انواع فلز

برنج در خاتم کاری برای رنگ طلایی استفاده می‌شود. استفاده از فلز برنج بدان دلیل بوده است که کنده کاری و ایجاد نقش بر روی این فلز آسان است.

صدف

صدف رنگی سفید براق دارد اما گرانقیمت و کمیاب است. به کار بردن صدف در خاتم کاری موجب ارزشمند شدن اثر و زیبایی آن می‌شود.

نخ پرک

برای پیچیدن گل‌ها و مثلث‌ها از نخ پرک استفاده می‌کنند. نخ پرک در ساخت و تهیه گیوه هم استفاده می‌شود. این نخ از ریسمان‌های پنبه به دست می‌آید.

سریشم

چسبی طبیعی است که از عناصر گیاهی یا حیوانی استخراج می‌شود. سیریشم‌های جانوری به ژلاتین هم معروف هستند. سریشم حیوانی معمولاً از پیه پای گوسفند یا گاو به دست می‌آید و چسبندگی بالا دارد.

انواع طرح خاتم کاری

انواع طرح‌های خاتم کاری را به دو نوع نقش‌های حاشیه و نقشههای متن تقسیم می‌کنند.

مهم‌ترین نقوش حاشیه‌ی خاتم عبارت‌اند از:

• حاشیه‌ی جوسیمی
• حاشیه‌ی شمسه‌دار
• حاشیه‌ی لوزی
• حاشیه جویی
• حاشیه برگی
• حاشیه‌ی توگلو استخوان
• حاشیه‌ی نیم‌طره
• و حاشیه‌‌ی کپه‌ای.

مهم‌ترین نقوش به کار رفته در متن خاتم عبارت‌اند از:

• طاقی
• تو گلو سبز
• پره‌واروی شمسه‌دار
• عالم زر
• ابری دو دوری
• پره‌واروی بغل شش سیمی
• و خاتم هشت و چهار ترنج.

کی از راه‌های دسته بندی خاتم، تقسیم بندی انواع خاتم از لحاظ تعداد اضلاع می‌باشد.

1. خاتم مربعي يا خاتم 4 ضلعی
2. خاتم 6 ضلعي
3. خاتم 8 ضلعي
4. خاتم 10 ضلعي

حال به توضیح هر یک از این انواع می‌پردازیم.

خاتم مربعی

این خاتم بیشتر در عهد زندیه در شهر شیراز و اوایل قاجاریه مرسوم بود. در این خاتم اندازه برش‌ها باید دقیقاً یکسان باشد تا شکل کار به شکل مربع در بیاید. در غیر این صورت به شکل مستطیل در می‌آید.

نمونه‌هايي مهم از اين طرح خاتم عبارتند از:‌ موورد(moord)، مداخل(modakha)، موورد و مداخل، موورد مكرر، چشم بلبلي، خط بنايي (كه شامل خاتم الله اكبر، محمد رسول الله، لا اله الا الله، علي ولي الله) مي‌باشد.

خاتم شش ضلعی

این خاتم بیشتر در دوره قاجاریه رواج داشت و از آنجا که در این عصر به هنر بهای کمی می‌دادند خاتم‌های این دوران از لحاظ کیفیت و مواد اولیه در سطح خیلی ضعیفی قرار دارند. مثلاً استفاده از کاغذ برای آستر یا چسب‌های بی کیفیت از نمونه آثار این دوران هستند.

نمونه‌هايي مهم از اين طرح خاتم عبارتند از: ابري ساده، ابري دو دور، ابري سه دور، شش و پره، پره وارو، عالم زر،‌ جناقي، بازوبند، متن قرمز توگلو مرواريد، متن سبز تو گلو مرواريد، تك بغل شش، تك بغل شش شمسه دار، بته جقه، گلي توگلو استخوان، تو گلو سبز، پره 16تايي.

خاتم شش ضلعی

این خاتم بیشتر در عهد صفویه و زندیه رواج داشت. در این خاتم از ترکیب مثلث‌های متساوی الساقین و متساوی الاضلاع استفاده‌می شود. مثلث‌های متساوی الساقین با زاویه ۴۵ درجه از ناحیه دو ضلع ساق بلند مثلث در تقاطع با هم قرار می‌گیرند.

نمونه‌هايي مهم از اين طرح خاتم عبارتند از: هشت و چهار جويي، هشت و چهار ترنج

خاتم ده ضلعی

این طرح از پیچیده ترین خاتم هاست که تعداد بسیار کمی از هنرمندان قادر به ساخت آن می‌باشند. این خاتم از مثلث‌های متساوی الساقینی تشکیل شده است که از ناحیه دو ضلع ساق بلند با زاویه ۳۶ درجه به هم وصل هستند.

از مهمترين آثار به جاي مانده از اين نوع خاتم مي‌توان به بقاع متبركه حضرت علي«ع»، امام حسين، حضرت زينب، حضرت ابوالفضل، امام رضا، شاه عبدالعظيم اشاره نمود.

ویژگی‌های خاتم کاری مرغوب

از ویژگی‌های یک هنر خاتم مرغوب، داشتن آستر در پشت برش‌های خاتم و چسب مرغوب ترجیحاً (سریشم گرم) است که در ضمن کمک به ماندگاری بقا به زیباتر جلوه شدن آن کمک زیادی می‌کند.

یک خاتم با کیفیت باید صاف و یکدست باشد، نقش‌های آن ریز و یکدست باشد، استفاده از چوب‌های مرغوبی همچون فوفل و آبنوس برای ساخت مثلث‌ها از امتیازات یک خاتم عالی می‌باشد. تقارن و هماهنگی طرح علاوه بر اینکه به زیبایی اثر کمک می‌کند یکی از ویژگی‌های با ارزش بودن خاتم است.

باید توجه داشت که در نگهداری آثار خاتم باید دقت نمود و این آثار از نور مستقیم و حرارت و رطوبت باید دور نگه داشته شوند.

باشد که این هنر پرکار و ارزشمند که از قدیمی ترین و مهم ترین هنرهای دستی ایران محسوب می‌شود را ارج نهیم و برای اعتلای هنر و صنعت این مرز و هنرمندانش بیشتر با این هنر آشنا شویم.