اگر در اصفهان و میدان نقش جهان زیبایش قدم بزنید انواع و اقسام محصولات میناکاری چشم و جان شما را نوازش خواهد کرد. هنری که بر جان و دل انسان می‌نشیند چرا که حاصل زحمات دستان هنرمند هنرمندان و سرشار از روح لطیف هنر است. خاک و آتش این بار در کنار هم توانسته اند به اثری هنری تبدیل شوند که روح هر هنر دوستی را نوازش می‌کند. در ادامه شما هنردوستان را با این هنر لطیف و روح پرور بیشتر آشنا خواهیم کرد.

میناکاری چیست؟

میناکاری هنری است که با ترکیب عناصر خاک و آتش اثری درخشان و چشم‌نواز ایجاد می‌کند. در لغت نامه برای مینا تعریفات زیادی به کار برده شده است. وجه تسمیه این هنر با لغت مینا شاید از آن جهت باشد که نقوش ایجاد شده توسط هنرمند یادآور پهنه بیکران آسمان می‌باشد.

رنگ‌های پخته و الوان از انواع معدنی آن بر روی سطوح مختلف از جمله سفال، مس، طلا و برنز نقش‌های گوناگون ایجاد می‌کنند و سپس به دل کوره‌های آتش با دمای ۷۵۰ تا ۸۵۰ درجه سانتیگراد فرستاده می‌شوند.

این هنر در واقع یک کار آزمایشگاهی دقیق است که هنرمند باید بداند از ترکیب اکسید فلزات که بر اثر حرارت رنگ‌ها ایجاد می‌شود در مخلوط با چه مقدار رنگ، در چه درجه و چه مدت زمانی رنگ مورد نظرش بر روی اثر پدیدار می‌شود.

مینا را می‌توان در بیشتر فلزات استفاده کرد. مینای مدرن صنعتی، به فولادی اطلاق می‌شود که در آن مقدار کربن کنترل می‌شود تا از واکنش‌های ناخواسته در دمای پخت جلوگیری کند. مینا را می‌توان روی طلا، نقره ، مس، آلومینیوم، فولاد ضد زنگ و چدن نیز استفاده کرد.

مزایای مینا: صاف، سخت، مقاوم در برابر مواد شیمیایی، بادوام در مقابل خراش، دارای ماندگاری رنگ طولانی مدت و تمیز کردن آسان است و نمی‌تواند بسوزد.

از معایب مینا تمایل به ترک خوردن یا خرد شدن است، اما مینای مدرن به دلیل کنترل ضخامت و ضریب انبساط حرارتی متناسب با فلز نسبتاً مقاوم در برابر تراشه و ضربه است.

 

تاریخچه میناکاری

هنر میناکاری در ایران بیشتر از سایر نقاط دنیا تجلّی داشته ‌است. برخی از کارشناسان قدمت آن را بیش از ۵ هزار سال می‌دانند. یکی از قدیمی ترین و بهترین نمونه‌های میناکاری در ایران که مربوط به نصرت الهی و ۸۰۰ سال قبل از میلاد است، گردنبندی مهره‌ای با نقوش درخت می‌باشد که در حفاری‌های منطقه آذربایجان یافت شده است.

در دوران‌های مختلف تاریخ ایران آثار مختلف میناکاری پیدا شده که نشان می‌دهد در طول زمان این هنر دستخوش تحولات زیادی شده است. مثلاً آثار یافت شده در دوره هخامنشی بیشتر مربوط به جواهرآلات است. بازوبند و گوشواره‌های طلایی نمونه‌هایی از آثار مزین به میناکاری در دوره هخامنشی است.

آثار میناکاری یافت شده در عصر ساسانی بشقاب‌هایی است که اکنون در موزه‌های خارج از کشور نگهداری می‌شوند. در دوره سلجوقیان این هنر رواج بیشتری داشته به طوری که آثار میناکاری شده ایرانیان به خارج از کشور هم فرستاده می‌شده است.

در دوره‌های بعدی از جمله دوره صفویان از طرح‌های اسلیمی و ختایی برای میناکاری استفاده می‌شد و رنگ‌های فیروزه‌ای، آبی لاجوردی، سپید و رنگ سبز رواج بیشتری داشت.

در دوران قاجاریه هم از هنر مینا‌کاری برای تزیین وسایلی همچون گلاب پاش، جاسیگاری، قاب آینه و غیره بهره می‌بردند که این لوازم بیشتر در خانه‌های اشراف زادگان و بزرگان به چشم می‌خورد.

در دوران معاصر هنر میناکاری در شهر اصفهان رونق یافت. از هنرمندان میناکار عصر معاصر می‌توان به غلامحسین فیض اللهی، شکرالله صنیع زاده و خانم مینا جوهری اشاره کرد.

البته هنر میناکاری نه تنها در ایران بلکه در اروپا، مصر و چین هم دارای قدمتی طولانی است. برای مثال مجسمه زئوس یونان که مربوط به ۵۰۰ سال پیش از میلاد است به هنر میناکاری آراسته شده است.

از زیباترین نقوش مینا، مینا کاری بر روی طلا می‌باشد. زیرا طلا تنها فلزی است که با ذوب شدن مینا اکسیژن می‌شود و طرح‌های میناکاری با کیفیت و جزئیات بیشتر بر روی ظروف طلا پدیدار می‌شود.

در حال حاضر تعداد کمی از افراد به این هنر می‌پردازند. این هنر هنری ظریف و حساس و پر دردسر می‌باشد و بر روی طلای ۲۲ عیار انجام می‌شود زیرا طلای ۱۸ عیار شکننده است و امکان اینکه میناکاری روی سطح آن دوام نیاورد وجود دارد.

صائبین اقوامی هستند که از مینا کاری برای تزیین طلا استفاده می‌کنند. این قوم اکنون بیشتر ساکن شهر اهواز هستند از این قوم در قرآن مجید هم به عنوان پیروان یک دین توحیدی در چند جا یاد شده است.

مینای صبی تنها مینایی است که در جهان با دست بر روی طلا و نقره با عیار بالا ساخته می‌شود و این یکی از وجه تمایزات این مینا با انواع مشابه این هنر در جهان می‌باشد و نام مینای صبی را در جهان ثبت و ماندگار کرده است.

انواع میناکاری

مینای خانه بندی یا حجره بندی

در این روش مفتول‌های فلزی به وسیله نقره به سطح کار مورد نظر لحیم می‌شود. سپس فضای موجود بین لحیم‌ها به وسیله رنگ‌های مینایی پر شده و بعد از این سطح کار را با یک لعاب مینایی بی رنگ می‌پوشانند و در کوره قرار می‌دهند و در پایان کار مفتول‌ها را پولیش می‌کنند. از این روش امروزه کمتر استفاده می‌شود.

مینای نقاشی

در این روش ورقه‌های مس را ابتدا به اشکال مورد نظر در می‌آورند. بعد از تاب دادن ورقه‌ها برای محکم شدن مس ابتدا آن را سرخ می‌کنند و سپس در آب قرار می‌دهند.

در مرحله بعد برای پاک شدن چربی‌ها و ضایعات مس آن را با محلول آب و جوهر گوگرد دوغاب می‌دهند. در مرحله دیگر جسم مسی را سه بار لعاب می‌دهند و در نهایت پس از این که لعاب آماده شد روی لعاب را نقاشی می‌کنند و دوباره حرارت می‌دهند.

در این بخش ممکن است که یک جسم برای شکل‌گیری مینا ۴۵ بار حرارت داده شود که این تعداد به جسم مورد نظر بستگی دارد. کارهای دارای زمینه‌های رنگی که می‌بایست طلاکاری شوند را معمولا ۵ بار داخل کوره می‌برند. اجسام دارای زمینه سفید چهار بار در کوره قرار می‌گیرند. این نوع مینا امروز از همه انواع دیگر رایج‌تر است.

مینای مرصع

در این روش که امروزه کمتر متداول است ابتدا شیشه را خرد و با حرارت دادن شیشه‌های مختلف رنگی، قطعه‌های یاقوت شکل تهیه می‌کنند. این یاقوت‌ها به ظروف مینا توسط کمی رنگ لعاب و آب چسبانده می‌شوند. محلی که یاقوت‌ها را می‌چسبانند لعاب نمی‌دهند، بلکه باید به صورت مس باشد تا یاقوت‌ها بتوانند بهتر و زیباتر در آن جای بگیرند.

مینای برجسته

در این روش هنرمندنقوش و خطوط مورد نظر را بر روی شیء فلزی طرح می‌کند و یا اینکه ظرفی توسط استاد قلم زن به اشکال برجسته ساخته می‌شود.

ظرفی که برای مینا کاری ساخته می‌شود دارای زاویه‌های مایل تری نسبت به ظروفی که برای قلم زنی ساخته می‌شود، است. مایل بودن طرح قلم زنی از آن جهت است که رنگ لعاب به سطح کار بچسبد.

بعضی اوقات هم مینای برجسته را به صورت دو لایه درست می‌کنند. به این صورت که کاسه دارای دو لایه است؛ یکی برجسته و دیگری مسطح.

این دو لایه توسط استاد مسگر و با لحیم نقره به هم می‌چسبند. در این روش هم لعاب دادن مینا مانند روش مینای نقاشی است که باید در سه مرحله لعاب داده شود و بعد از نقاشی هم یک الی دو بار به داخل کوه برود.

مینای شکری

این روش میناکاری نسبت به روش‌های قبلی کمی پیچیده تر است زیرا ظرف باید چند بار به داخل کوره برده شود و امروزه کمتر از این روش استفاده می‌گردد.

در این روش میناکاری، داخل یک ظرف مسی فاقد لعاب ابتدا پودر رنگ سفید می‌ریزند و به مدت ۵ الی ۱۰ دقیقه آن را داخل کوره می‌گذارند. بعد از اینکه ظرف پخته شد سطح آن مانند ظروف‌ چینی، صاف و براق و صیقلی می‌شود.

بعد از پخته شدن ظرف به پشت آن ضربه می‌زنند تا لعاب جمع شده خارج شود. لعاب‌های خارج شده را می‌کوبند تا به قطعات زبر و کوچکی تبدیل شوند.

بعد از این مرحله این قطعات ریز را الک می‌کنند. این کار را دوبار انجام می‌دهند تا دانه‌های شکری از هم جدا شوند. برای این کار از شیشه‌های رنگی هم استفاده می‌کنند. سپس این دانه‌ها را بر روی تخته‌های نسوز قرار داده و به مدت ۷ الی ۸ دقیقه داخل کوره می‌گذارند.

در این زمان خرده شیشه‌هایی که داخل کوره هستند ذوب شده و خود را جمع می‌کنند و شکل منحنی به خود می‌گیرند. در صورتی که بخواهند این دانه‌ها به شکل مروارید در بیاید، مقداری لعاب سفید روی تخته می‌ریزند و سپس آن را داخل کوره با دمای مناسب و استاندارد قرار می‌دهند تا بر اثر حرارت جمع شده و پودر لعاب شکل مرواریدی و گوی‌های سفید به خود بگیرد.

لعاب کاری

پودر لعاب به دلیل غیر محلول بودن و وزن حجمی زیاد، به تنهایی نمی‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد. جهت معلق کردن ذرات لعاب در آب و چسبندگی بیشتر آن از غلظت دهنده‌های طبیعی از جمله به دانه استفاده می‌کنند. به این صورت که ابتدا به دانه را می‌جوشانند و سپس آن را به نسبت یک به ده به محلول اضافه می‌کنند.

لعاب کاری به دو روش پیستوله و غرقاب دستی انجام می‌گیرد که روش دستی به جهت اینکه مواد لعاب کمتر به هدر می‌رود روش به صرفه‌تری است.

مرحله پخت لعاب بیش از ۲ الی ۳ دقیقه به طول نمی‌انجامد که در دمای ۸۰۰ درجه سانتیگراد انجام می‌شود. استادکاران سنتی با استفاده از شواهد و تجربیات خود و بدون استفاده از دماسنج زمان کافی پخت را به دست می‌آورند. پس از اینکه لعاب از کوره خارج می‌شود رنگ آن زرد نخودی است که به تدریج به سفید متمایل می‌شود.

به طور کلی لعاب مینا از سیلیکون، منیزیم، پتاسیم، سرب، سنگ‌های قیمتی، فلدسپات، کائولن، زیرکونیوم، اسید بوریک و قلع ساخته شده است.

رنگ‌های مورد استفاده در میناکاری

رنگ‌های مورد استفاده برای نقاشی میناکاری بر اساس منشاء آن به سه دسته رنگ‌های گیاهی، معدنی و رنگ‌های فلزی که روی شی به کار برده می‌شود شناخته می‌شوند. رنگ‌های مینا عمدتاً به عنوان رنگ‌های نسوز هستند که از پودر اکسید فلزات تشکیل شده اند. البته امروزه از رنگ‌های وارداتی آماده استفاده می‌شود.

رنگ مینا با افزودن مواد معدنی مختلف ، اغلب اکسیدهای فلزی کبالت ، پرازودیمیم ، آهن یا نئودیمیم بدست می‌آید. رنگ‌های مختلف مینا را می‌توان برای ایجاد یک رنگ جدید مخلوط کرد.

رنگ‌های شیمیایی مینا معمولا از مواد زیر ساخته شده اند:

• سفید: قلع، کریستال سرب، سنگ چخماق
• رنگ فیروزه ای: قلع، کریستال سرب، سنگ چخماق، زونا مسی
• زرد: اکسید آهن، اکسید قلع و اکسید سرب
• سیاه: اکسید آهن، دی اکسید منگنز، سرب، اکسید کبالت
• بنفش قرمز: کریستال، نیترات آمونیوم و طلای محلول
• سبز: زونا مس، شیشه سنگ چخماق (سنگ)، کرومات سرب، اکسید کروم
• قهوه ای: اکسید کروم سبز، اکسید آهن، اکسید روی
• آبی: اکسید کبالت، اکسید روی، سنگ چخماق

شناخت مینای مرغوب

یک مینای مرغوب دارای سطح یکنواخت یک تکه و بدون ترک خوردگی و قسمت‌های زائد و اضافی است. ظرف مینای مرغوب از شفافیت و درخشندگی کافی برخوردار است.

ضخامت رنگ در نقاشی مینا باید یکدست بوده و نقوش به کار رفته در مرز طرح‌ها در هم ادغام نشده و هماهنگ باشد. اگر بر روی ظرف میناکاری شده ترک خوردگی مشاهده شود نشان دهنده بیش از حد ماندن اثر در کوره می‌باشد.

معیارهایی که می‌توانند بر کیفیت مینا تأثیر بگذارند، انتخاب فلز مناسب، طراحی، حرارت کوره استاندارد و در نهایت ظرافت و دقت هنرمند است.

مواردی که می‌توانند به میناکاری آسیب برسانند شامل آسیب به لبه‌های بدنه در اثر ضربه خوردن حین مراحل ساخت یا عدم گرمایش مناسب در کوره، عدم مرغوبیت فلز زیر ساخت (مانند داشتن رگه‌ای در لایه فلزی) یا عدم اتصال قوی بین لایه‌های مختلف است.

انواع مختلفی از الگوهای متقارن بومی در نقاشی‌های میناكاری استفاده شده است. مانند اسلیمی كه یكی از معروف‌ترین الگوهای اسلامی است كه در معماری سنتی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. نقاشی با یك رنگ به عنوان زمینه و سپس استفاده از رنگ‌های طلایی روشن بر روی آن، با استفاده از یک قلم بسیار ظریف برای ایجاد الگوهای مینیاتوری و سپس زیباسازی زمینه با رنگ سبز، آبی یا قهوه ای، یا طراحی روی زمینه گرم و رنگارنگ با استفاده از رنگ طلایی مینا.

زیبایی کار به دوره گرم شدن و دقت هنرمند بستگی دارد. رسم الخط نهایی قبل از تثبیت مینا با گرم شدن در کوره روی بدنه طراحی شده است.

آثار مرغوب و اصیل دارای شماره، تاریخ و محل ساخت و نام هنرمند هستند.

آثار رایج مینا

آثار میناسازی به خصوص در ترکیب با هنر های دیگر مانند خاتم کاری و طلا کاری می توانند یک اثر هنری باشکوه باشند. آنچه که به عنوان آثار مینا بسیار رایج است عبارت است: از بشقاب، کاسه، قاب عکس، جام، تابلو، در و پنجره، جعبه، سرویس چای خوری، قلیان، قلمدان، گلاب پاش، گوشواره و زیورآلات دیگر

همانطور که گفته شد میناگری تلفیقی از صنعت و هنر است. با خرید محصولات میناکاری علاوه بر این که روح تازه ای از هنر را به محیط زندگی‌مان هدیه می‌دهیم، در اعتلای هنر و صنعت نیز سهمی خواهیم داشت.