تاریخ به مردم نشان میدهد که ایرانیان از قدیم در هنر رنگرزی تبحر داشتند و در کارگاههای ساده و قدیمی، به انجام این کار میپرداختند. مردم از مواد طبیعی برای رنگ کردن استفاده میکردند و در زمان قاجار هم، برای سهولت کار، کارگاههای خود را در کنار قالی بافیها احداث میکردند. در این نوشتار، باهم به بررسی دقیقتری از رنگرزی سنتی میپردازیم.
تاریخچه رنگرزی سنتی در ایران
رنگرز یا صباغ، کسی است که به حرفه رنگرزی مشغول است و با هنر خود، دنیای بی روح و سرد را رنگارنگ کرده و به آن نشاط میدهد. کشور ما در این صنعت، قدیمی بوده و جزو پیشکسوتان به حساب میآید. غیر از ایران، مردم هند و چین هم در این صنعت جزء قدیمیترینها هستند.
طبق آثاری که به دست رسیده است، نشان داده میشود که قالی بافی و رنگرزی در ایران، به زمان هخامنشیان و چهارصد سال قبل از میلاد بر میگردد. این اعداد، اصالت ایرانیان را در تاریخ و فرهنگ نشان میدهند که نباید به سادگی از آنها رد شد. همینطور گفته میشود رنگرزان ایرانی بسیار خبره و ماهر بودند و مواد رنگی آنها که در منسوجات مورد استفاده قرار میگرفته است، بسیار ثابت و چشمگیر بودهاند.
مواد مورد استفاده در رنگرزی سنتی
با پیشرفت علم و تجهیزات، ناخودآگاه مواد شیمیایی به هر عرصه و حوزه ای پا گذاشتند و همه جا رد پایی از آنها به جا باقی مانده است. این مسئله را نمیتوان انکار کرد که سرعت کار به کمک این مواد شیمیایی بالاتر خواهد رفت و با استفاده از تجهیزات پیشرفتهتر، میتوان حجم بالایی از محصول را در زمان کم تولید کرد. اما مسئله و موضوع مهم، اصالت و کیفیت بی نظیر است. در رنگرزی سنتی، از مواد شیمیایی استفاده نمیشود. برای همین کیفیت آن، قابل مقایسه با سایر نمونهها نیست.
مردم در زمان قدیم با شناسایی گیاهان رنگی در طبیعت اطراف خود، آنها را امتحان کرده و به عنوان ماده رنگی به کار میگرفتند. ساقه، ریشه، برگ و گل گیاهان میتواند رنگ داده و در صنعت رنگرزی مورد استفاده قرار بگیرد. نیل، گل بابونه، چغندر، پوست پیاز، برگ انجیر، پوست انار، بلوط، پوست گردو، برگ انجیر، گل جعفری، زعفران، سماق و اسپرک از جمله گیاهانی هستند که رنگ میدهند و ثبات زیادی هم دارند. برای همین افراد در رنگرزی سنتی برای ثبات رنگ محصول خود و کیفیت بالای آن، از این گیاهان استفاده میکنند.
شاید برایتان جالب باشد که بدانید، از پوست و یا اعضاء و جوارح جانوران هم میتوان رنگ به دست آورد و برای تولید منسوجات استفاده کرد. یکی دیگر از مواردی که برای رنگ کردن مورد استفاده قرار میگیرند، مواد رنگزایی هستند که ریشه معدنی دارند، مثل خاک سرخ که مورد توجه افراد این صنعت قرار گرفته است.
مواردی غیر از رنگها
به غیر از رنگهای طبیعی که برای رنگرزی استفاده میشوند، نمکهایی هم هستند که باید وجود داشته باشند. انواع این نمکها عبارتند از نمک زاج سفید، زاج سبز و دی کرومات سدیم و کلرید قلع و زاج سیاه که استفاده از آنها ضروری است.
همچنین در مخلوط رنگرزی برای ثبات هرچه بهتر رنگ، از برخی اسیدها هم استفاده میشود که شامل اسید تارتاریک، لاکتیک، اگزالیک، استیک، سولفوریک هستند. علاوه بر اسید، قلیا هم یکی دیگر از مواد مورد نیاز برای رنگرزی است. آب با درجه سختی مناسب و متعادل، یکی دیگر از عناصر مورد نیاز برای یک رنگرزی تمام عیار است.
وسایل و ابزار مورد نیاز برای رنگرزی
در هر حرفه و شغلی، شما به تجهیزات و ابزار مختلفی برای انجام کار خود نیاز دارید. بدون این وسایل، کار صورت نگرفته و امکان پذیر نخواهد بود. در صنعت رنگرزی هم وسایلی برای کار نیاز است که وجود آنها ضروری است. در ادامه با هم بررسی خواهیم کرد که در این حوزه افراد به چه تجهیزاتی نیاز دارند.
ظرف یا پاتیل
یکی از اصلیترین و مهمترین وسایل، ظرف یا پاتیل است. جنس و کیفیت این ظرف، اهمیت دارد و باید در برابر حرارت مقاوم باشد. برای اینکه فرآیند رنگرزی به خوبی صورت بگیرد، ظرف باید ضد زنگ باشد. پاتیلهای مسی و استیل، ضد زنگ هستند و برای این کار توصیه میشوند.
همانطور که اشاره کردیم، ظرف رنگرزی باید در برابر حرارت هم مقاومت داشته باشد، چرا که قرار است مدت زیادی روی شعله آتش قرار بگیرد. برای این مسئله هم باز ظرف استیل و مسی، مناسب است.
ترازو
شاید برایتان جالب باشد که بدانید برای رنگرزی، باید حتماً مقدار رنگی که مورد استفاده قرار میگیرد، به صورت دقیق و با حساسیت بالا اندازه گیری شود. چرا که مقدار کم یا زیاد آن، میتواند تاثیر بدی روی نتیجه نهایی بگذارد. برای همین یکی دیگر از ابزارهای مهم و مورد استفاده در کارگاههای رنگرزی، ترازو است تا با آن، مقدار دقیق رنگ را اندازه بگیرند.
ترمومتر
مقدار گرما و حرارتی که در فرآیند رنگرزی به کار گرفته میشود بسیار مهم است. برای همین باید محاسبه شود و بهترین وسیله برای حساب کردن آن، ترمومتر است. حتماً باید در کارگاهها و رنگرزیهای سنتی هم، از این وسیله برای اندازه گیری حرارت استفاده شود تا روند کار به خوبی انجام بپذیرد.
همزن
برای اینکه کلافها در ظرف بزرگ یا همان پاتیل به خوبی مخلوط شوند، باید آنها را به وسیله همزن مناسب مخلوط کرد. جنس این وسیله، بهتر است از چوب باشد، چرا که گرما را به دست منتقل نمیکند و باعث میشود کار کردن با آن راحتتر باشد.
ظرف اندازه گیری
در فرآیند رنگرزی، گاهی ممکن است که به محتویات داخل پاتیل، برای اینکه رنگ ثبات و دوام بهتری داشته باشد، اسید یا قلیا اضافه کرد. اما مقدار آن باید خیلی دقیق و حساس اندازه گیری شود. برای همین در کارگاهها باید ظرفی مدرج وجود داشته باشد تا این اسید یا قلیا را اندازه گرفته و مقدار مناسب آن به محتویات داخل پاتیل اضافه شود.
مراحل رنگرزی سنتی
حالا که میدانید برای رنگرزی، به چه ابزار و موادی نیاز است، خوب است درمورد روند کار و مراحل آن صحبت کنیم تا بیشتر و بهتر با این هنر دیرینه و صنعت قدیمی آشنا شویم.
رنگرزی را به دو مرحله رنگرزی و دندانه کردن تقسیم میکنند. بخش دندانه کردن، میتواند قبل و یا بعد از فرآیند رنگرزی صورت بگیرد، اما بهتر آن است که حین انجام کار، آن را در دستور کار قرار داد. مراحل به طور کلی عبارتند از:
- خیساندن کلاف
- دندانه کردن الیاف
- رنگرزی
- ثبات رنگ
ابتدا در کارگاه رنگرزی، حمام رنگ را آماده میکنند. سپس کلافهایی که از قبل شسته و دندانه دار شده اند را، به این حمام اضافه کرده و دما را به مرور افزایش میدهند. به کلافها فرصت میدهند تا مدتی در رنگ بجوشند. البته در این حین، باید با استفاده از همان همزن چوبی که قبلتر به آن اشاره کردیم، کلافها را مخلوط کنند تا به همه جای آنها رنگ برسد.
بعد از مدتی، فرصت میدهند تا دمای حمام به آرامی و تدریجی کم شود و سپس، کلافها را خارج میکنند. اول با آب ولرم و بعد از آن با آب معمولی و سرد شست و شو میدهند. بعد از آن، در هوای بیرون کم کم خشک خواهند شد.
محصول به دست آمده، در قالی بافی مورد استفاده قرار میگیرد و در نهایت قالی بافته شده، میشود همان اثر هنری محبوب در کل جهان که رنگ آن زبانزد هنر دوستان و هنر شناسان است. رنگی که طی سالیان دراز، اصالت، کیفیت و ثبات خود را حفظ میکند و زیبایی آن، چشم همه را به خود جلب میکند.
خرید انواع هنرهای دستی در فروشگاه سلام
یکی از مشکلات خرید صنایع دستی، این است که افراد سودجو، اقدام به تقلب و تولید محصولات بی کیفیت میکنند که همین باعث بی اعتمادی افراد به فروشگاهها شده است. اما فروشگاه سلام، مدت زیادی است که در تلاش است تا انواعی از هنرهای ایرانی را با کیفیت بالا تولید و به دست هموطنان ایرانی برساند. برای خرید انواع محصولات صنایع دستی، میتوانید به راحتی روی این فروشگاه حساب کنید. محصولات متنوعی با قیمت مناسب و کیفیت بسیار خوب، در فروشگاه سلام موجود هستند که دست شما را در انتخاب و مقایسه با یکدیگر باز گذاشته اند.
سخن آخر
هدف ما از انتشار این نوشتار، معرفی صنعت رنگرزی به عنوان یکی از صنایع اصیل و قدیمی کشور عزیزمان ایران بود. صنعتی که ممکن است به خوبی آن را نشناسیم و اصالت آن را درک نکنیم. هر یک از ما به عنوان ایرانی، مسئول هستیم که با ترویج فرهنگ کشور خودمان، به معرفی آثار و صنایع دستی، محصولات زیبا و خاص و صنایع قدیمی بپردازیم و از مردمان هنرمند کشور خود، حمایت کنیم. در ضمن بسیار خوشحال کننده است که تجربه خود را در زمینه خرید این محصولات با ما به اشتراک گذاشته و بگویید که در زمینه ترویج فرهنگ ایرانی، چه اقدامی کردهاید؟
برای نوشتن دیدگاه باید وارد بشوید.